życiorys
dorobek
inspiracje
kontynuacje
NL w Polsce
tłumaczenia
opracowania
nawiązania
luhmann.pl
idea
teksty
redakcja
Biografia Niklasa Luhmanna
autor: Małgorzata Burnecka
"Istnieją dwa rodzaje teorii" - opowiadał Niklas Luhmann w niemal pustej sali podczas seminarium, które prowadził w semestrze zimowym roku 1983/1984 - "przyjemne i mniej przyjemne. Przyjemne teorie zajmują się tak zwanymi realnymi problemami, jak bezrobocie, Trzeci Świat czy rozbrojenie. Te mniej przyjemne natomiast stawiają pytanie, dlaczego właściwie za pięć minut wszystko nie miałoby runąć?"
"Es gibt zwei Sorten Theorien: die netten und die weniger netten. Die netten Theorien befassen sich mit sogenannten realen Problemen wie Arbeitslosigkeit, Dritte Welt oder Abrüstung. Die weniger netten stellen die Frage, warum nicht in fünf Minuten alles zusammenbricht."
Seminarium zatytułowane było "Soziale Systeme", uczęszczało na nie jedynie pięciu studentów i jedna doktorantka.
Niklas Luhmann zaliczany był bez wątpienia do tych "mniej przyjemnych" teoretyków. Urodził się 8. grudnia 1927 roku w niemieckiej miejscowości Lüneburg. Jego matka, Dora Gurtner, z pochodzenia Szwajcarka, zajmowała się domem, ojciec, Wilhelm Luhmann, był Niemcem, właścicielem niewielkiego browaru i wytwórni słodu. Dom rodziny Luhmann stał w Hafenviertel, niedaleko Johanneum Lüneburg - gimnazjum, do którego chodził Niklas Luhmann od 1937 roku. Lata szkolne Luhmanna przypadły dokładnie na czasy rozwoju niemieckiego nacjonalizmu oraz II wojnę światową. Rodzina Luhmanna zachowywała dystans wobec dominującej ideologii - Wilhelm Luhmann, opowiadający się za liberalizmem gospodarczym, nie zgadzał się z poglądami nacjonalistów i już od 1932 roku spotykały go problemy ze strony ówczesnych władz. Młody Niklas Luhmann, wraz z rodzicami i dwójką młodszych braci, każde lato spędzał w Szwajcarii, poznając i ucząc się innego spojrzenia na kwestie polityczne. Tam wolno było powiedzieć zdecydowanie więcej niż w nazistowskich Niemczech, gdy zatem w 1938 roku Niklas Luhmann otwarcie wypowiadał się w szkole przeciwko rządom Franco, spotkał się z ostrą reakcją nauczycieli. Od tego roku skończyły się też jego wyjazdy do Szwajcarii. W międzyczasie władze zaczęły coraz bardziej ingerować w życie szkoły Johanneum. Od 1935 roku wszyscy uczniowie mieli obowiązek należeć do Jungvolk (10-13 lat) bądź do Hitlerjugend (14-18 lat), nauczyciele zaś do NSLB (Nationalsozialistischer Lehrerbund) lub do NSV (Nationalsozialistische Volkswohlfahrt), a elementy ideologii nazistowskiej włączone zostały między innymi do programu zajęć z biologii i historii. W kwietniu 1943 roku piętnastoletni Niklas Luhmann, wraz z innymi kolegami z klasy (roczniki 1926 i 1927), wcielony został jako Luftwaffenhelfer do artylerii lotnictwa wojskowego w Lüneburgu. Teoretycznie uczniowie służący na tym stanowisku nie mieli być traktowani jak żołnierze, w rzeczywistości jednak obciążenie obowiązkami było podobne. W 1945 roku Niklas Luhmann dostał się do niewoli amerykańskiej, zwolniono go jednak po krótkim czasie, nie miał bowiem ukończonych 18 lat.
"Pomyślcie jednak, jak przeżywa się sytuację 1945 roku będąc siedemnastolatkiem: przedtem wszystko wydaje się być w porządku i potem wszystko wydaje się być w porządku, wszystko było inaczej i wszystko było tak samo. Przedtem miało się problemy z reżimem, a i potem wcale nie było tak, jak się tego oczekiwało. (...) Przed 1945 była jeszcze nadzieja, że po zniesieniu aparatu przymusu wszystko samo z siebie wróci do ładu. Jednakże pierwsze, co przeżyłem w niewoli amerykańskiej, to to, że zerwano mi z ręki zegarek i pobito mnie. Wszystko zatem nie tak, jak sobie wcześniej wyobrażałem. I już wkrótce widać też było wyraźnie, że porównywanie reżimów politycznych nie może przebiegać wzdłuż osi dobry - zły, lecz trzeba oceniać postaci w obrębie granic ich własnej rzeczywistości."
(Luhmann w wywiadzie z Reinerem Erdem i Andreą Maihofer, "Der Zettelkasten kostet mich mehr Zeit als das Bücherschreiben". Gespräch mit Rainer Erd und Andrea Maihofer, w: Frankfurter Rundschau, 27.04.1985)
"Denken Sie doch einmal an die Situation 1945, wie man sie als 17 jähriger erlebt: Vorher schien alles in Ordnung zu sein und hinterher schien alles in Ordnung zu sein, alles war anders und alles war dasselbe. Man hatte vorher seine Probleme mit dem Regime und hinterher war es nicht so, wie man es sich erwartet hatte. (...) Vor 1945 hatte man das doch gehofft, dass nach dem Wegfall des Zwangsapparates alles von selbst in Ordnung sein würde. Das erste jedoch, was ich in der amerikanischen Gefangenschaft erlebte, war, dass man mir meine Uhr vom Arm nahm und dass ich geprügelt wurde. Es war also überhaupt nicht so, wie ich vorher gedacht hatte. Und man sah dann bald auch, dass der Vergleich von politischen Regimen nicht auf der Achse 'gut/böse' verlaufen konnte, sondern dass man die Figuren in ihrer begrenzten Wirklichkeit beurteilen muss" ("Der Zettelkasten kostet mich mehr Zeit als das Bücherschreiben". Gespräch mit Rainer Erd und Andrea Maihofer, w: Frankfurter Rundschau, 27.04.1985).
Gdy w roku 1946 powrócił do domu, ukończył Johanneum i zdał egzamin maturalny. Mimo że był najstarszym synem, nie przejął interesu ojca - browar prowadzić zaczął jeden z jego braci, drugi zajął się handlem i wyjechał z Niemiec. Luhmann natomiast jeszcze w tym samym roku, w semestrze letnim, rozpoczął studia prawnicze we Freiburgu, które ukończył w 1949 roku. Na jego decyzję o wyborze kierunku wpłynęły doświadczenia z czasów wojny i niewoli, wielokrotne przykłady łamania ustalonych zasad, z którymi się wówczas spotykał. W prawie, jak przyznawał, widział "możliwość stworzenia porządku wewnątrz chaosu, w którym się żyło" ("eine Möglichkeit, Ordnung zu schaffen in dem Chaos, in dem man lebte").
Jeszcze w okresie studiów Niklas Luhmann rozpoczął praktyki w kancelarii adwokackiej, potem zajął się pracą w administracji, którą kontynuował przez kolejne lata aż do 1962. Wbrew pozorom Luhmanna nie zajmowała wyłącznie praktyka urzędnicza - już wtedy powoli zaczęła powstawać jego słynna kartoteka (Zettelkasten) - system karteczek-rekordów z pojęciami i tematycznymi odniesieniami.
Przez rok (1954-1955) pracował w sądzie administracyjnym drugiej instancji w Lüneburgu (Oberverwaltungsgericht in Lüneburg). Następnie przeniósł się na krótko do Hannoveru, by zająć się problemem odszkodowań nazistowskich. W 1956 roku objął stanowisko doradcy w Ministerstwie Kultury Dolnej Saksonii (Niedersächsischen Kultusministerium), w którym pracował przez następne sześć lat, zasiadając już potem w Radzie Najwyższej. Jednak koledzy z ministerstwa nie wróżyli mu nigdy kariery "porządnego urzędnika", gdyż zamiast bywać na festynach i powiatowych świętach - "czytał Hölderlina". Widocznie naprawdę nie interesowała go dożywotnia służba administracyjna, bowiem w roku 1960 skorzystał z przypadkowej możliwości powrotu na studia - wyjazdu na roczne stypendium dokształcające w Graduate School of Public Administration na Uniwersytecie Harvarda w Bostonie (Harvard University in Boston, USA). W tym samym roku, jeszcze przed wyjazdem, ożenił się z Ursulą von Walter, która została jego towarzyszką życia przez następne kilkanaście lat.
Na Harvardzie Luhmann spotkał amerykańskiego socjologa Talcotta Parsonsa (1902-1979) pracującego nad swoją systemową teorią strukturalizmu funkcjonalnego i przez rok był jego uczniem. Podjął także studia nad filozofią i antropologią, interesując się szczególnie Kartezjuszem, Kantem i oczywiście Husserlem oraz pracami Malinowskiego i Radcliff-Browna. Znajomość z Parsonsem, jak i sam pobyt na Harvardzie, uznać można za wydarzenia mające znaczący wpływ po pierwsze na zdecydowane zwrócenie się Luhmanna w stronę socjologii, po drugie - na ewolucję i strukturę jego teorii naukowej. A z pewnością na poważne rozrośnięcie się jego kartoteki.
Po powrocie ze stypendium, od 1962 do 1965 roku Luhmann pracował na stanowisku referenta Instytutu Badawczego Wyższej Szkoły Nauk Administracyjnych w Speyer (Forschungsinstitut der Hochschule für Verwaltungswissenschaften in Speyer). W tym czasie powstała praca "Funktionen und Folgen formaler Organisation" (1964), w której Luhmann zawarł wstępne tezy swojej teorii organizacji, jak również swoje doświadczenia wynikające z wieloletniej pracy w administracji.
Na przełomie lat 1964 i 1965 Luhmann często przebywał na Uniwersytecie Münster (Westfälischen Wilhelms-Universität Münster) w Dortmundzie. Przyjeżdżał tam na zaproszenia Heinza Hartmanna, a potem Helmuta Schelsky'ego (1912-1984), który wkrótce powierzył Luhmannowi Wydział Badań Społecznych (Sozialforschungsstelle der Universität Münster). Wtedy także Schelsky po raz pierwszy zaproponował Luhmannowi utworzenie Instytutu Socjologii na Uniwersytecie Bielefeld i objęcie go opieką.
W roku 1966 Niklas Luhmann uzyskał w odstępie kilku miesięcy promocję doktorską oraz habilitował się, po uznaniu przez Helmuta Schelsky'ego i Dietera Claessensa (1921-1997) prac "Funktionen und Folgen formaler Organisation" (1964) oraz "Recht und Automation in der öffentlichen Verwaltung. Eine verwaltungswissenschaftliche Untersuchung" (1966) jako tez jego dysertacji. Już jako profesor, Luhmann rozpoczął na Uniwersytecie Münster prowadzenie wykładów wprowadzających do jego teorii, zatytułowanych "Soziologische Aufklärung". W następnym roku Luhmann został pierwszym profesorem zwyczajnym socjologii w Instytucie Socjologii nowoutworzonego reformowanego Uniwersytetu Bielefeld (Universität Bielefeld).
W latach 1968 i 1969 Niklas Luhmann wykładał gościnnie także na Uniwersytecie we Frankfurcie nad Menem, zastępując na stanowisku Theodora Adorno (1903-1969). Były to lata rewolucji studenckiej, wszyscy inni rozprawiali o ideologiach, a Luhmann proponował seminarium o socjologii miłości. Jego książka na temat miłości wydana została dopiero wiele lat później i nosiła tytuł "Liebe als Passion. Zur Codierung von Intimität" (1982).
Gdy nadeszły obchody 16. Niemieckich Dni Socjologa we Frankfurcie nad Menem, Luhmann wygłosił referat, który stał się programem jego życiowego dzieła, opublikowanego kilkanaście lat później.
Do końca 1969 roku Niklas Luhmann przeprowadził się do Bielefeld, a powierzone mu na uczelni stanowisko profesora socjologii pełnił nieprzerwanie aż do momentu przejścia na emeryturę 25 lat później. "Wraz z moim przyjęciem do utworzonego w 1969 Instytutu Socjologii Uniwersytetu Bielefeld zostałem poproszony o określenie projektu badawczego, nad którym pracuję. Projekt mój brzmiał odtąd: teoria społeczeństwa; czas trwania: 30 lat; koszty: żadne."
"Bei meiner Aufnahme in die 1969 gegründete Fakultät für Soziologie der Universität Bielefeld fand ich mich konfrontiert mit der Aufforderung, Forschungsprojekte zu benennen, an denen ich arbeite. Mein Projekt lautete damals und seitdem: Theorie der Gesellschaft; Laufzeit: 30 Jahre; Kosten: keine."
W roku 1970 ukazała się praca Luhmanna pod tytułem "Soziologische Aufklärung" - pierwszy z 6 tomów, wydawanych do 1995 roku, omawiających podstawowe założenia i problemy teorii systemów.
O ile Jürgen Habermas (1929-) uznawany bywa za największego niemieckiego filozofa XX wieku, tak Niklas Luhmann za największego niemieckiego socjologa. Tych dwóch teoretyków połączyło w 1971 roku seminarium prowadzone przez nich wspólnie w Instytucie Maxa Plancka w Starnbergu. Efektem konfrontacji reprezentowanych przez nich perspektyw teoretycznych była polemika, uznawana przez niektórych za trzecią wielką dyskusję w historii niemieckiej socjologii. Zaowocowała ona napisaną przez Luhmanna i Habermasa pracą "Theorie der Gesellschaft oder Sozialtechnologie: Was leistet die Systemforschung?" (1971) i kontynuowana była w kolejnych latach. Do porozumienia między teoretykami nigdy nie doszło i dojść nie mogło ze względu na całkiem odmienne płaszczyzny ich rozważań.
Przedstawiony przez Luhmanna zarys teorii został natomiast życzliwie przyjęty na 217. posiedzeniu Reńsko-Westfalskiej Akademii Nauk w Düsseldorfie (Die Rheinisch-Westfälischen Akademie der Wissenschaften in Düsseldorf) i w grudniu 1976 Luhmann stał się oficjalnie jej członkiem.
W 1977 roku, po siedemnastu latach małżeństwa, zmarła żona Luhmanna, Ursula. Po jej śmierci, Luhmann wraz z dziećmi - Veroniką (ur. 1961), Jörgiem (ur. 1963) i Clemensem (ur. 1963) - przeniósł się do Oerlinghausen pod Bielefeld. W tym roku ukazała się książka "Funktion der Religion" (1977) z dedykacją: "Meiner Frau, der Religion mehr zu sagen vermochte, als Theorie je zu sagen vermag".
W roku 1977 Niklas Luhmann został także współredaktorem pisma "Zeitschrift für Soziologie" wydawanego w Stuttgarcie, pełniąc tę funkcję przez trzy kolejne lata, do 1980.
Od dłuższego czasu Luhmann planował wydanie dzieła ujmującego całokształt teorii systemów socjalnych. W roku 1984 opublikował jedną z najważniejszych swoich prac, "Soziale Systeme. Grundriss einer allgemeinen Theorie" (1984), która pierwotnie miała stanowić wstęp do planowanego dzieła. "Soziale Systeme", ponad 600-stronicowy tom, jest obszernym wprowadzeniem do najistotniejszych zagadnień teorii, jednak pełny obraz daje dopiero ostatnia praca, która ukazała się za życia Luhmanna.
8. grudnia 1987 roku Dziekan Instytutu Socjologii Uniwersytetu Bielefeld urządził uroczyste obchody 60. urodzin Niklasa Luhmanna. Jeszcze w tym samym roku ukazała się księga pamiątkowa pod redakcją Dirka Baeckera, Jürgena Markowitza, Rudolfa Stichweha, Hartmanna Tyrella i Helmuta Willke zatytułowana "Theorie als Passion. Niklas Luhmann zum 60. Geburtstag" (1987). Rok później Niklas Luhmann otrzymał nagrodę imienia Hegla od miasta Stuttgart (Hegel-Preises der Stadt Stuttgart). Z tej okazji wygłosił referat pt. "Paradigm lost: Über die ethische Reflexion der Moral", który opublikowany został pod tym samym tytułem w roku 1990.
9. lutego 1993 roku na Uniwersytecie Bielefeld odbyła się kolejna uroczystość, której główną postacią był Niklas Luhmann - tym razem okazją było jego odejście na emeryturę. Luhmann wygłosił pożegnalny wykład pt. "Was ist der Fall? und Was steckt dahinter?' Die zwei Soziologien und die Gesellschaftstheorie". Trzy lata później Luhmann otrzymał tytuł honorowego senatora Uniwersytetu Bielefeld.
Od lat osiemdziesiątych Luhmann rozpoczął, kontynuowane po przejściu na emeryturę, wydawanie prac zawierających wyczerpujące analizy poszczególnych systemów socjalnych - gospodarki: "Die Wirtschaft der Gesellschaft" (1988), nauki: "Die Wissenschaft der Gesellschaft" (1990), prawa: "Das Recht der Gesellschaft" (1993), mediów: "Die Realität der Massenmedien" (1995), sztuki: "Die Kunst der Gesellschaft" (1995). Od 1995 roku rozpoczął także pracę poświęconą systemowi polityki, która wydana została już po jego śmierci, w 2000 roku pod redakcją André Kieserling. Ostatni napisany i wydany przez Luhmanna tom analiz stanowił studium społeczeństwa jako systemu socjalnego. Pojawił się on rok przed śmiercią Niklasa Luhmanna jako jego najważniejsza praca, dwutomowe, blisko 2000-stronicowe magnum opus "Die Gesellschaft der Gesellschaft" (1997). Rok później, 6. listopada 1998 roku, Niklas Luhmann zmarł po ciężkiej chorobie w Oerlinghausen.
"Był swoją teorią. Nie dlatego, że teoria była jego życiem, ale dlatego, że jego myślenie i życie były jak jego teoria." (Raffaele De Giorgio, profesor socjologii i teorii prawa na Uniwersytecie Lecce, wieloletni przyjaciel Luhmanna)
-